100 lecie ceglanego osiedla

NIKISZOWIEC, nie mylić z Giszowcem, ten drugi powstał prawie w tym samym czasie, lecz to prawie stanowi tę właśnie różnicę. 

Nikiszowiec stanowi osiedle zbudowane z charakterystycznej czerwonej cegły od fundamentów po dach i stanowi dość przygnębiający widok w porównaniu z jego bratnim Giszowcem określanym jako "osiedlem ogrodem. Tam królują małe domki otoczone ogrodami, sadami ... lecz też w bliskim sąsiedztwie wielkiej płyty nastawionej tu z początkiem lat 60-tych "dzieła radosnej twórczości architektonicznej PRLu".  

Historia tych dwóch osiedli przedstawia się tak

żródło: WIKIPEDIA.PL

 

Najpierw GISZOWIEC

Powstanie osiedla sięga początku XX wieku. Koncern "Georg von Giesches Erben" w 1905 r. postanowił rozpocząć eksploatację nowych pokładów węgla pola "Reserve". W 1906 r. wydrążono szyb "Carmer" i zaczęto instalować nowe maszyny. 13 maja 1907 roku powołano obszar dworski Giszowiec. Zarządcą dóbr i naczelnikiem urzędu był nadleśniczy, zamieszkujący w budynku nadleśnictwa (obecnie przedszkole). Pierwszym budynkiem górniczej osady był urząd celny^[1], w którym pobierano myto za przejazd przez teren prywatny obszaru dworskiego. Osiedle dla górników zatrudnionych w nowo powstałej kopalni "Giesche" (obecnie "Wieczorek")^[2] wybudowano w latach 1907-1910. Budowa osiedla była przedsięwzięciem pionierskim, odbiegało ono bowiem architekturą i rozwiązaniem urbanistycznym od typowych osiedli górniczych tego okresu. Zaprojektowanie i wybudowanie osiedla zlecił ówczesny dyrektor spółki Anthon Uthemann^[3] architektom: Jerzemu i Emilowi Zillmannom zCharlottenburga koło Berlina. Zaprojektowali oni dzielnicę mieszkaniową wzorując się na idei miasta-ogrodu, której twórcą był angielski urbanista Sir Ebenezer Howard.

Zabudowa []

Giszowiec plan sytuacyjny z 1910 roku

W latach 1907-1910 na terenie zalesionym gminy Janów wybudowano unikatowe w skali europejskiej osiedle-ogród przeznaczone dla pracownikówkopalni "Giesche". Kopalnia położona była w wiejskiej okolicy i stamtąd głownie pochodziła jej załoga, dlatego stworzono pracownikom warunki do których byli przyzwyczajeni. W związku z tym wybudowano mieszkania w stylu starych górnośląskich chałup chłopskich. Chałupy chłopskie charakteryzowały się głęboko w dół schodzącym załamanym dachem przykrywającym budynek. Wszystkie pomieszczenia mieszkalne ulokowane były tylko na parterze. Pod wspólnym dachem znajdowała się również obora. Taka forma budynku była przystosowana do miejscowych warunków klimatycznych.

Giszowiec - zabudowa w stylu chłopskich chałup górnośląskich

Osiedle wzorowane na wolno stojących górnośląskich zagrodach składało się z parterowych domków z ogrodami, przeważnie dwurodzinnych, w których znalazło zamieszkanie ok. 600 rodzin robotniczych i 38 urzędniczych. Każdy z budynków miał unikalny w stosunku do innych kształt. Zastosowano kilka rodzajów dachów m.in. łamane, półszczytowe, dwu- i czterospadowe. Domy urzędników były bardziej okazałe, kryte czerwonądachówką. Domy robotników pokryto natomiast impregnowanymi gontami.

Powierzchnia mieszkań robotniczych była jak na owe warunki bardzo duża, wahała się w przedziale 38-52 m². Mieszkania te były dwu- lub trzyizbowe, pozbawione wody bieżącej, jednak wodę można było czerpać z ulicznych hydrantów zainstalowanych co 100 metrów. W ogródkach usytuowane były ubikacje z wymienialnymi pojemnikami. Dwa razy w tygodniu wywożono je na obrzeże miasta do kompostowni. Mieszkania urzędnicze były większe i komfortowo urządzone. Ich powierzchnia użytkowa wynosiła 76-104 m², składały się z 2, 3 lub 4 pokojów z kuchnią i komórką. Wyposażone były w urządzenia wodne i kanalizacyjne, a niektóre także w ubikację. Do kopalni i pobliskich miejscowości dojazd zapewniała kolejka wąskotorowa zwana"Balkanem".

Teren osiedla stanowił prostokąt o wymiarach 800 m i 1200 m. Z rynku w czterech głównych kierunkach ruchu wychodziły ulice, z którymi krzyżowały się dwie koncentrycznie usytuowane ulice okrężne. Trzecia skrajna droga okrężna biegła po obwodzie osiedla, jej część zachodnią i północną stanowiły szosa Katowice-Murcki i droga do Mysłowic. W środku osiedla znajdował się rynek, wokół którego zgrupowano budynki: nadleśnictwo, budynek administracyjny, gospodę, kręgielnię, salę teatralną i muszlę koncertową. Nieco dalej, dla inżynierów i urzędników, urządzono korty tenisowe i pola golfowe, które dopiero w latach 70. XX wieku zostały zlikwidowane przez zasypanie ich niskiej jakości węglem. Jedną stronę rynku wypełniały sklepy, drugą niemieckie szkoły. Zbudowano łaźnię, magiel i pralnię z bieżącą, zimną i gorącą wodą. Łaźnia służyła głównie żonom i dzieciom górników. 

A teraz wspomniany NIKISZOWIEC

Historia 

[edytuj]

• 1908-1911 – Powstanie osiedla robotniczego Nikiszowiec na terenie Janowa, w pobliżu szybu "Nickisch" (od nazwiska asesora górniczego Kurta Nickischa), jednego z czternastu szybów kopalni "Giesche" (dziś szyb "Pułaski" kopalni "Wieczorek"). Osiedle zaprojektowali architekci Emil i Georg Zillmann z Charlottenburga, twórcy zabudowy Giszowca.
• 1914 – Rozpoczęcie budowy neobarokowego kościoła na centralnym placu. Zaprojektowany został przez Zilllmannów – Emila i Jerzego. W kościele znajdują się cenne dzieła sztuki, m. in. witraże wykonane przez Jerzego Schneidera z Ratyzbony i zabytkowe organy braci Rieger z Karniowa.
• 1919
  • luty – powstało 135-osobowe gniazdo Towarzystwa Gimnastycznego "Sokół", którym kierował Karol Buczek, Paweł Chrostek i Jan Pucka, które było bazą komórki Polskiej Organizacji Wojskowej Górnego Śląska w Nikiszowcu.
  • marzec – powstanie polskiej Rady Ludowej i Towarzystwa Polek
  • 17 sierpnień – rozbrojenie niemieckiej kompanii Grenzschutz przez miejscową ludność podczas I powstania śląskiego
  • 19 sierpień – odparcie ataków niemieckich na dzielnicę, wspomaganych przez lotnictwo
  • 20 sierpień – zdobycie przez Niemców dzielnicy od strony Zawodzia i rozstrzelanie powstańców: Franciszka Jaromickiego iWładysława Judy
• 20 sierpnia 1920 – Zdobycie dzielnicy przez powstańców w czasie II powstania śląskiego
• 3 maja 1921 – zajęcie dzielnicy przez powstańców podczas III powstania śląskiego i przystąpienie wielu mieszkańców do pułku katowickiego Rudolfa Niemczyka
• 1922 – Reorganizacja spółki akcyjnej "Giesche", staje się ona własnością kapitału amerykańskiego. Górnicy pod przywództwem Józefa Wieczorka domagają się poprawy warunków socjalnych oraz lepszych zarobków.
• 1924 – Nikiszowiec zostaje włączony w granice zreorganizowanej gminy Janów.
• 1932 – Wielki kryzys gospodarczy – protesty górników przeciwko redukcjom i obniżce płac.
• 1935 – Osiedle liczy 7 tysięcy mieszkańców, głównie rodzin górników kopalni "Giesche". W okresie międzywojennym często występują oni przeciwko pracodawcy.
• 1937 – Górnicy inicjując sześć razy strajk domagają się wyższych zarobków.
• 1951 – Nikiszowiec zostaje włączony w skład miasta Szopienice.
• 1960 – Szopienice (wraz z Nikiszowcem) zostają włączone w skład miasta Katowice.
• 1969 – Do użytku oddany zostaje Dom Kultury Kopalni "Wieczorek", przy którym działa grupa nieprofesjonalnych plastyków, m. in. Teofil Ociepka i Paweł Jaskóła.
• 1978 – Nikiszowiec zostaje uznany za zabytkowy zespół architektoniczno-urbanistyczny. W latach osiemdziesiątych przeprowadzono prace przy rewaloryzacji wnętrz mieszkalnych.
• 2006 – Nikiszowiec i Galeria Szyb Wilson zostały umieszczone na Szlaku Zabytków Techniki.
• 2006, 9 grudnia – na terenie Nikiszowca rozpoczęto kręcenie nowego dokumentalno-fabularnego filmu Nadzieja umiera ostatnia. Serial TVN w reżyserii Radosława Dunaszewskiego będzie opowiadał o 10 katastrofach górniczych.

• Zabudowa []

  Zabytkowa zabudowa mieszkaniowa osiedla w Nikiszowcu powstała według projektu Georga i Emila Zillmannów. Budowa przebiegała w dwóch zasadniczych etapach: I – od 1908 do 1915i II – od 1920 do 1924. W skład całego kompleksu wchodzi dziewięć połączonych ze sobą, ceglanych budynków oraz neobarokowy kościół pw. św. Anny, w którym znajdują się organy o 75 głosach i 5350 piszczałkach. Znaleźć tu można również obiekty użyteczności publicznej takie jak sklepy, piekarnię, restaurację, szpital, aptekę, pocztę, dwie szkoły, łaźnię, Muzeum Historii Katowic w budynku po dawnej pralni i maglowni, zakład fotograficzny działający od 1919 roku.

  Całość tej zabudowy znajduje się w rejestrze zabytków i objęta jest ochroną prawną. Tereny Nikiszowca stały się także plenerem dla filmów: Kazimierza Kutza, Macieja Pieprzycy, Lecha Majewskiego, Janusza Kidawy, Radosława Piwowarskiego.