Kalejdoskop w Śląskim Muzeum Organów

Budowa organów 

[]

System zasilania 

[]

System zasilania w powietrze składa się w organach z miechów lub dmuchawy elektrycznej, rezerwuaru oraz konduktów, czyli kanałów powietrznych.

Miech 

[]

Miech czerpakowy (czerpak, podawak, pompa) to urządzenie sprężające powietrze i wysyłające je do rezerwuaru celem uzyskania właściwego ciśnienia. Jest to najczęściej miech klinowy i obsługiwany jest przez kalikanta. Spotyka się, jednak rzadko, grupy miechów czerpakowych, które nie współpracują z rezerwuarem, ale bezpośrednio wysyłają powietrze do wiatrownic.

Dmuchawa 

[]

Dmuchawa (wentylator, motor) jest to urządzenie napędzane silnikiem elektrycznym, działające na zasadzie wentylatora wirnikowego, tłoczące powietrze do rezerwuaru. Zastępuje miechy czerpakowe.

Rezerwuar 

[]

Rezerwuar (magazyn, współcześnie zwany też miechem magazynowym) to samodzielny element systemu powietrznego lub element miecha dwuczęściowego (miecha, który jest zbudowany z czerpaka i rezerwuaru). Przyjmuje on powietrze tłoczone przez miech czerpakowy lub przez dmuchawę, magazynuje je i wytwarza odpowiednie ciśnienie potrzebne do zadęcia piszczałek, a także działania innych urządzeń pneumatycznych. Rezerwuar najczęściej buduje się w konstrukcji klinowej lub pływakowej.

Kondukty 

[]

Kondukty są to kanały, którymi powietrze jest przekazywane pomiędzy poszczególnymi elementami systemu zasilania, aż do wiatrownic, czy innych urządzeń wymagających napędu pneumatycznego. Mogą również występować kondukty między wiatrownicą a piszczałką, kiedy ta nie jest umieszczona bezpośrednio nad odpowiednim otworem w wiatrownicy. Wykonywane są z drewna, tektury, ołowiu, plastiku i innych tworzyw sztucznych. Ich przekrój może być prostokątny lub owalny. Szerokość konduktów może wahać się od kilkunastu centymetrów do kilku milimetrów i jest uzależniona od ilości i ciśnienia przesyłanego powietrza.

Stół gry 

[]

Stołem gry nazywamy element organów w którym umieszczone są przyrządy (przełączniki, klawiatury) pozwalające na grę na instrumencie.

Klawiatury 

[]

Manuał (z łac. manus - ręka)- klawiatura ręczna (w mniejszych instrumentach jedna, największe organy na świecie mają siedem), obsługująca przede wszystkim przypisaną do siebie sekcję instrumentu. Manuały często mają nazwy, zazwyczaj będące jednocześnie nazwami sekcji przez nie obsługiwanych, np:

• Główny (Hauptwerk, Great Organ, Grand Orgue) - sekcja główna, wyposażona prawie zawsze w pełną piramidę pryncypałową opartą na głosie 16' lub 8'
• Pozytyw (Positiv, Chior) - sekcja głosów akompaniujących, bazująca na Pryncypale czterostopowym. Wersją pozytywu jest pozytyw balustradowy, znany też jako pozytyw plecowy (Rückpositiv), gdyż znajduje się za plecami siedzącego tyłem do ołtarza organisty. Szafa tej sekcji jest zawieszona na balustradzie chóru i stanowi całkowicie odrębny element architektoniczny w bryle instrumentu. Bywa, iż organmistrzowie nazywają pozytywem sekcję umieszczoną wewnątrz głównej szafy organowej, ale odpowiadającą pozytywowi pod względem dyspozycji.
• Echo (Schwellwerk, Swell) - sekcja głosów umieszczonych w szafie ekspresyjnej zamykanej żaluzją sterowaną przez organistę odpowednią dźwignią, pozwalającą regulować głośność dźwięku.
• Brustwerk - sekcja głosów znajdujących się tuż nad grającym, w szafce zamykanej drzwiczkami, lub niekiedy, we współczesnych instrumentach, żaluzją. Podstawą tej sekcji jest pryncypał dwustopowy.
• Solo - rzadko spotykana w Polsce sekcja gromadząca głosy solowe, głównie głosy wysokociśnieniowe i głosy językowe (IV manuał w Archikatedrze Wrocławskiej, IV manuał organów głównym w Licheniu)
• Recit - w organach francuskich, bądź stylizowanych na takie
• Orchestral
• Bombarde

Pedał (z łac. pes, pedis - noga) to klawiatura nożna. Obsługuje ona z reguły najniższe głosy organowe (32, 16 i 8 stopowe), podkreślające i uzupełniające brzmienie instrumentu (w basie). W sekcji pedału mogą także być budowane głosy solowe o niższym stopażu, służące do prowadzenia linii melodycznej utworu (Chorałbas 4), oraz mikstury.

Włączniki rejestrowe 

[]

Wyłączniki rejestrowe to przełączniki pozwalające na wałczanie lub wyłączanie poszczególnych rejestrów (zestawów piszczałek o podobnym brzmieniu).

Urządzenia dodatkowe 

[]

W organach czasem występują urządzenia dodatkowe. Pozwalają one ciekawie wzbogacić brzmienie instrumentu. Urządzenia dodatkowe:

• Tremolo - urządzenie powodujące okresowe zmiany ciśnienia w piszczałkach przypisanych do danego manuału, powoduje że dźwięki delikatnie, cyklicznie zmieniają swój ton.
• Echo - urządzenie pozwalające osiągnąć na glosach na których jest zamontowane efekt dużej odległości i przytłumienia brzmienia poprzez przymykanie żaluzją szafy ekspresyjnej z piszczałkami.
• Crescendo - urządzenie pozwalające regulować głośność niektórych głosów - rzadko spotykane, szczególnie w starszych organach.
• Tutti - urządzenie pozwalające jednym przełącznikiem włączyć wszystkie głosy organów.
• Tutti nastawne - odmiana tutti w której można wybierać w jakiej kolejności i w jakich odstępach czasowych będą włączane głosy (nie należy rozumieć tej funkcji jako programowania rejestracji - wszystkie odstępy czasowe są równe).
• Połączenia - możliwość połączenia ze sobą manuałów, tak by z organów wydobywały się dźwięki takie jak przy jednoczesnej grze tych samych dźwięków na kilku manuałach.
• Wolne kombinacje - możliwość ustawienia pod dodatkowymi przełącznikami rejestrowymi włączania/wyłączania dowolnie wybranych głosów jednym przełącznikiem.

Traktura 

[]

Organy w Leżajsku

Ze względu na funkcję traktury wyróżniamy w organach jej trzy rodzaje:

• traktura gry - rozwiązanie jakie zastosowano przy komunikacji klawisz - zawór na wiatrownicy;
• traktura rejestrowa (registrowa, registratury) - rozwiązanie jakie zastosowano do uruchamiania poszczególnych głosów;
• traktura kopulacji (połączeń) - rozwiązanie jakie zastosowano przy łączeniu poszczególnych klawiatur.

Ze względu na konstrukcję trakturę dzielimy zasadniczo na cztery rodzaje:

• mechaniczna - kiedy klawisz (lub w przypadku traktury rejestrowej cięgło, manubrium) uruchamia zawór lub zasuwę na wiatrownicy za pomocą dźwigni mechanicznej;
• pneumatyczna - kiedy klawisz z wiatrownicą połączony jest za pomocą ołowianych rurek (lub czasami z innego materiału), wypełnionych powietrzem, którego zmiany ciśnienia, wynikające z naciśnięcia lub zwolnienia klawisza, powodują otwarcie lub zamknięcie zaworu pod piszczałkami. Analogicznie w trakturze rejestrowej;
• elektropneumatyczna - kiedy przy klawiszu znajduje się styk sterujący elektromagnesem uruchamiającym pneumatyczne zaworu na wiatrownicy;
• elektryczna/elektromagnetyczna - kiedy przy klawiszu znajduje się styk sterujący zaworem elektromagnetycznym pod każdą piszczałką, a przypadku traktury rejestrowej pod manubrium znajduje się styk sterujący siłownikiem elektromagnetycznym otwierającym i zamykającym dopływ powietrza do konkretnego rejestru.

Często zdarzają się rozwiązania będące kombinacjami powyższych; w przeszłości w dużych instrumentach mechanicznych budowano tzw. Dźwignię Barkera. Była to pneumatyczna maszyna, która miała za zadanie zniwelować duże opory traktury gry, szczególnie przy załączonych mechanicznych połączeniach klawiatur.

Współcześnie buduje się przede wszystkim organy o mechanicznej trakturze gry - i takie są najbardziej cenione przez wykonawców ze względu na brak opóźnienia odzywania się dźwięku po naciśnięciu klawisza, oraz - co ważniejsze - ze względu na bezpośredni wpływ muzyka na sposób wydobycia się dźwięku z instrumentu. Niestety w Polsce zdecydowanie dominują instrumenty o trakturze pneumatycznej i elektropneumatycznej, co jest wynikiem swoistego zapóźnienia organmistrzostwa polskiego w XX wieku.

Organy mogą posiadać urządzenia dodatkowe: tremulant (powodujący wibrowanie dźwięku), szafy ekspresyjne, tzw. żaluzje (echo), crescendo (w formie pedału lub wałka, włączającego coraz więcej głosów, aż do tutti), oraz kopulacje, czyli połączenia manuałów i połączenia pedału z manuałami, umożliwiające grę na danej klawiaturze przy użyciu głosów własnych oraz głosów włączonych na klawiaturze dołączonej.

W przeszłości powietrze do organów było pompowane przez człowieka (zwanego kalikantem, czasownik: kalikować) - nogami: za pomocą pedałów nożnych; bądź ręcznie za pomocą korby; obecnie do pompowania stosowane są dmuchawy napędzane silnikiem elektrycznym.

Wiatrownica 

[]

Wiatrownica to element układu zasilającego dostarczający powietrze pod ciśnieniem do piszczałek. Wyróżniamy trzy rodzaje wiatrownic ze względu na połączenia:

• Rejestrowa - osobną wiatrownice posiada każdy głos co pozwala na wyłączanie zestawów piszczałek
• Tonowa - wszystkie piszczałki o takim samym tonie posiadają wspólną wiatrownicę
• Rejestrowo-tonowa - wiatrownica tonowa pozwalająca na wyłączanie rejestrów

Ze względu na sposób zamykania wylotów powietrza wiatrownice dzielimy na:

• Zasuwowe
• Klapowo-zasuwowe
• Klapowe

Głosy 

[]

Więcej na ten temat w artykule Piszczałka organowa

Szafa organowa 

[]

Szafa organowa jest to drewniana obudowa instrumentu. Oprócz zabudowy estetycznej szafa spełnia funkcje akustyczne. Prospekt stanowi najbardziej ozdobną i widoczną część szafy. Wzornictwo szaf i prospektów osiągnęło swój szczyt w epoce baroku.

ŹRÓDŁO TEKSTU WIKIPEDIA.PL